Θεσσαλικές όψεις μέσα από την ελληνική τελωνειακή ιστορία

Η Τελωνειακή Υπηρεσία είναι η αρχαιότερη πολιτική υπηρεσία του νεοελληνικού κράτους. Έχοντας ως θεσμική αφετηρία το 1830 και το πρώτο τελωνειακό θέσπισμα του ΙΔ΄ Ψηφίσματος της Ελληνικής Πολιτείας, η Τελωνειακή Υπηρεσία συμπληρώνει φέτος 192 χρόνια θεσμικού βίου στη δημόσια διοίκηση με διαρκή και ενεργό ρόλο στην προστασία του εμπορίου και διασφάλιση των συμφερόντων του κοινωνικού συνόλου.

Με αφορμή την πολυετή ιστορία των ελληνικών τελωνείων, η ΑΑΔΕ κυκλοφόρησε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον φωτογραφικό λεύκωμα (μπορείτε να το κατεβάσετε εδώ) στο οποίο αποτυπώνεται η ιδιαίτερη ιστορία της Τελωνειακής Υπηρεσίας, σε επιμέλεια και έρευνα του τελωνειακού και υπ. Δρ. Παντείου Πανεπιστημίου κ. Δημήτρη Μπουρίκου.
Όπως σημειώνει στις Θεσσαλικές Επιλογές πρόκειται για μια συστηματική εκκίνηση για τη διάσωση, καταγραφή, επεξεργασία και ανάδειξη τεκμηρίων της τελωνειακής ιστορίας της χώρας μας, συμβάλλοντας έτσι στην έρευνα και χαρτογράφηση ενός ιδιαίτερου κλάδου της δημόσιας διοίκησης, που συνδέεται άμεσα με την ιστορία της ίδιας της χώρας και τις ευρωπαϊκές και παγκόσμιες οικονομικο-κοινωνικές εξελίξεις.
Ο κ. Μπουρίκος ο οποίος τα τελευταία χρόνια ασχολείται συστηματικά με την τελωνειακή ιστορία της Ελλάδας υποστηρίζει ότι η τελωνειακή ιστορία (ως εξειδικευμένο τμήμα της διοικητικής ιστορίας της χώρας μας) έχει μια εξαιρετικά έντονη περιφερειακή διάσταση.
Σε ό,τι δε αφορά στη Θεσσαλία, παρά το γεγονός ότι αυτή ενσωματώθηκε στον εθνικό κορμό το 1881, κατέχει το προνόμιο να περιλαμβάνει στη διοικητική της περιφέρεια, τελωνεία που συγκαταλέγονται μεταξύ των πρώτων τελωνειακών αρχών του νεοελληνικού κράτους (τελωνεία Σκοπέλου και Σκιάθου).
Για τριάντα ένα χρόνια (1881-1912), αποτέλεσε το βορειότερο σύνορο της ελληνικής επικράτειας με την περιοχή να αποτελεί εμβληματική περιοχή τελωνειακών θέσεων στο οδικό, σιδηροδρομικό και λιμενικό σύστημα συνοριακών διελεύσεων.
«Το δημοσιευμένο (ψηφιακά και έντυπα) ιστορικό φωτογραφικό λεύκωμα της ΑΑΔΕ για τα 190 Χρόνια ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΕΛΩΝΕΙΑ (1830-2020), μας παρέχει τεκμήρια για την τελωνειακή όψη και αξία της Θεσσαλίας καθ’ όλη τη σύγχρονη ιστορία του νεοελληνικού κράτους.
Η εξέλιξη του τελωνειακού χάρτη στη Θεσσαλία αποτελεί το αποτέλεσμα των θεμελιωδών δυνάμεων διαμόρφωσης των τελωνείων της χώρας, δηλαδή της κατά κύματα ενοποίησης του εθνικού χώρου, της ανάπτυξης και διεύρυνσης των μεταφορών, καθώς και της δημιουργίας των βασικών αστικών, διαμετακομιστικών και βιομηχανικών κέντρων της χώρας μας», υπογραμμίζει ο κ. Μπουρίκος.

Οι κοιτίδες του τελωνειακού θεσμού

Ο θεσμός των τελωνείων υπάρχει από τα αρχαία χρόνια. Στην παγκόσμια ιστορία η Μεσοποταμία, η Άπω Ανατολή και η αρχαία Ελλάδα του Περικλή αναφέρονται ως οι περιοχές δημιουργίας και λειτουργίας του τελωνειακού θεσμού.
Το Βυζαντινό κράτος οργανώνει ένα μεγάλο δίκτυο τελωνείων στην Ανατολή και τα Βαλκάνια, τα κομέρκια (commercium) ως οργανωμένες υπηρεσίες για τον συνοριακό έλεγχο των εμπορευμάτων, την είσπραξη τελών και την επιβολή περιορισμών και απαγορεύσεων.
Η Εθνική Παλιγγενεσία το 1821 και η περίοδος του Αγώνα της Εθνικής Ανεξαρτησίας μέχρι το 1828, στηρίχθηκε και στα τελωνεία των περιοχών της Πελοποννήσου και των Σποράδων τόσο για την de facto άσκηση κρατικής κυριαρχίας έναντι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όσο και για τη συλλογή ζωτικών προσόδων προς χρηματοδότηση του Αγώνα.
Το Αρχείο της Εθνικής Παλιγγενεσίας και τα τεκμήρια στα Γενικά Αρχεία του Κράτους παρέχουν εξαιρετικές πηγές μαρτυρίας για τη λειτουργία των τελωνείων ήδη από τα πρώτα επαναστατικά χρόνια και τον ρόλο τους στην Προσωρινή Διοίκηση της Ελλάδος.

Η ιστορία των ελληνικών τελωνείων

Οι εθνικές, κοινωνικοπολιτικές, οικονομικές και συνεπώς ιστορικές παράμετροι και συγκυρίες που διαμόρφωσαν το χάρτη των τελωνείων της χώρας, την τελωνειακή νομοθεσία και πρακτική, είναι η κατά κύματα ενοποίηση του εθνικού χώρου (1830, 1862, 1881,1913, 1947) με τη διεύρυνση του εθνικού τελωνειακού χώρου και τη διαμόρφωση νέων σχέσεων με τις όμορες τρίτες χώρες.
Επίσης η ανάπτυξη και διεύρυνση των μεταφορικών δικτύων. Αρχικά θαλάσσια, μετέπειτα οδικά, σιδηροδρομικά και αεροπορικά.
Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν επίσης η δημιουργία των βασικών αστικών, διαμετακομιστικών κέντρων και βιομηχανικών κέντρων της χώρας (Ερμούπολη, Πάτρα, Πειραιάς- Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Βόλος) καθώς και η συμμετοχή της χώρας σε διεθνείς και ευρωπαϊκούς οργανισμούς.

Τα πρώτα ελληνικά τελωνεία (1821-1827)

Ως πρώτα ελληνικά τελωνεία ή τόποι με αρχική τελωνειακή λειτουργία (επιβολή δηλαδή τελωνίων/ δασμών,) αναφέρονται τα τελωνεία Μάνης (ιδιαίτερα στην Καρδαμύλη και το Λιμένι), Μεσσηνιακών Φρουρίων, Καλαμάτας, Ναυπλίου, Κατακόλου, Πόρου, Επιδαύρου, Λεωνιδίου και Σύρας. Στα αρχεία των σωμάτων που λειτούργησαν κατά τη διάρκεια του Αγώνα (βουλευτικό, εκτελεστικό) και τις σχετικές διοικητικές πράξεις και οδηγίες, τα τελωνεία αναφέρονται συχνά ως δογάνα ή ντουάνα. Την περίοδο αυτή, εκδίδονται και τα πρώτα τελωνειακά νομοθετήματα. Ο νόμος 27 περί δασμού είναι ο πρώτος τελωνειακός νόμος (28.7.1823) που εκδίδεται από την Επαναστατημένη Ελλάδα.

Η Θεσσαλία και τα πρώτα ελληνικά τελωνεία!

Τα τελωνεία αποτέλεσαν τις πρώτες πολιτικές δημόσιες υπηρεσίες του διεθνώς αναγνωρισμένου νεοελληνικού κράτους (1830). Στην τότε επικράτεια της χώρας μας, εντάσσονταν οι Δαιμονόνησοι, δηλαδή οι Θεσσαλικές Σποράδες ή Μαγνήτων νήσοι, εντασσόμενες στο νομό Εύβοιας. Αργότερα, και ως συνέπεια της προσάρτησης της Θεσσαλίας στον εθνικό κορμό, οι Θεσσαλικές Σποράδες εντάχθηκαν το 1899 στο νεοσύστατο νομό Μαγνησίας, διοικητική κατάσταση που διαρκεί μέχρι σήμερα (με εξαίρεση την περίοδο 1909-1942). Σε έγγραφα και αρχεία του 1830-1832, καταγράφεται λειτουργία τελωνειακής αρχής στη Σκιάθο και στη Σκόπελο, ενώ στον πρώτο κανονιστικό πίνακα των τελωνειακών καταστημάτων (1836), καταγράφεται λειτουργία υποτελωνείων στη Σκιάθο και στη Σκόπελο, καθώς και τελωνειακού σταθμού στα Ηλιοδρόμια (Αλόννησος).

Αρχική εγκατάσταση τελωνείων στη Θεσσαλία (1881)

Εθνικό ορόσημο είναι το 1881 με την ένταξη και της Θεσσαλίας και τμημάτων της Στερεάς Ελλάδας στον εθνικό κορμό και επομένως στο νέο εθνικό τελωνειακό έδαφος.
Με το Διάταγμα του 1881 «Περί εγκαταστάσεως εν Θεσσαλία τελωνειακών αρχών» (ΦΕΚ 81α/ 9.9.1881) ρυθμίζεται η αρχική τελωνειακή λειτουργία στην περιοχή και ο πρώτος τελωνειακός χάρτης της, ενώ με το Διάταγμα του 1882 «Περί συστάσεως τελωνειακών αρχών» (ΦΕΚ 17α/24.3.1882) συστήνονται τελωνειακές μονάδες όλων των επιπέδων σε όλες τις καθιερωμένες τελωνειακές διαβάσεις της περιοχής, όπως τις περιγράφει ο Νικόλαος Σχινάς στο μνημειώδες έργο του (1886) για τη νέα οροθετική γραμμή της Θεσσαλίας.
Ο τελωνειακός χάρτης της Θεσσαλίας συμπληρώνεται με τη λειτουργία του τελωνείου β΄τάξης στον Τύρναβο και γ΄τάξης στην Καλαμπάκα και στο Τσάγεζι (Στόμιο), με το τελευταίο να αποτελεί το βορειότερο θαλάσσιο τελωνειακό σύνορο της χώρας μέχρι και το 1898. Η τελωνειακή επιτήρηση των ακτών και των βασικών μεταφορικών αξόνων της ενδοχώρας γινόταν από ένα πλέγμα τελωνειακών σταθμών και φυλακείων στην κοιλάδα των Τεμπών, στις ακτές της Λάρισας και της Μαγνησίας.

Ο εκσυγχρονισμός και η επέκταση των μεταφορικών δικτύων μεταβάλει τον τελωνειακό χάρτη της Θεσσαλίας

Η Θεσσαλία ουσιαστικά «ανοίγει» το σιδηροδρομικό κεφάλαιο της τελωνειακής διοίκησης και ιστορίας της χώρας μας. Η ανάπτυξη της σιδηροδρομικής διόδου Πειραιώς- Δεμερλί-Συνόρων (κοινώς γνωστής ως «Λαρισαϊκός») που φτάνει τελικά το 1909 στο χωριό Παραπούλι, τα τότε ελληνοτουρκικά σύνορα, σημαίνει και νέες εμπορευματικές μεταφορές με ενδυνάμωση του ρόλου των κύριων θεσσαλικών τελωνείων (Βόλου και Λάρισας) αλλά και τη λειτουργία του συνοριακού τελωνειακού σταθμού στο Παπαπούλι.
Στο Παπαπούλι ιδρύθηκε υποτελωνείο υπαγόμενο στο τελωνείο Τσαγεζίου (Στόμιο) με σκοπό την τελωνειακή επιτήρηση του συγκεκριμένου συνοριακού σημείου και την επιβολή των τελωνειακών κανονισμών και διατυπώσεων για τα μεταφερόμενα είδη και εμπορεύματα από και προς το τότε οθωμανικό κράτος.
Το 1889, ανασυντάσσεται ο τελωνειακός χάρτης της χώρας, προβλέποντας για τη Θεσσαλία την ίδρυση του τελωνείου Λάρισας (β΄τάξης) με υπαγωγή σε αυτό των υποτελωνείων Μελούνας και Μπέη Μύλου και την αναβάθμιση της τελωνειακής θέσης στη Σκόπελο σε τελωνείο γ΄τάξης (ΦΕΚ
Επιπρόσθετα, η τελωνειακή θέση της Λάρισας προβλεπόταν σημαντική με τη σύσταση αποταμιευτικού καταστήματος για όλα τα προερχόμενα από το εξωτερικό εμπορεύματα.
Η λειτουργία του τελωνείου και αποταμιευτικού καταστήματος Λάρισας ορίσθηκε 1.1.1890 (ΦΕΚ 160/3.7.1890) με κατάργηση του τελωνείου Τυρνάβου και ορισμό των υποτελωνείων Μελούνας και Μπέη Μύλου ως των μοναδικών τελωνειακών περασμάτων των δια της ξηράς εμπορευμάτων από τη μεθοριακή γραμμή τόσο προς εισαγωγή όσο και προς εξαγωγή αυτών.
Σήμερα διασώζεται ακόμα το τελωνείο του πρώην Θεσσαλικού Σιδηροδρόμου Λάρισας.

Ο Βόλος το κύριο εξαγωγικό λιμάνι σιτηρών, κέντρο του τελωνειακού συμπλέγματος της Ανατολικής Πλευράς του ελληνικού Βασιλείου

Ο Βόλος κατέχει ξεχωριστή θέση σε αυτή τη νέα πραγματικότητα με τελωνείο α΄ τάξης και διαμετακόμιση, πόλη που γίνεται το κύριο εξαγωγικό λιμάνι των θεσσαλικών σιτηρών και γνωρίζει αξιόλογη βιομηχανική ανάπτυξη.
Τα δημοσιονομικά στοιχεία της περιόδου 1881-1911 αποδεικνύουν ότι το τελωνείο του Βόλου διαδραμάτιζε εξαιρετικά σημαντικό ρόλο για τα δημόσια έσοδα του νεοσύστατου κράτους. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τα στοιχεία τελωνειακών εισπράξεων του 1884-1887, το τελωνείο Βόλου είναι το τέταρτο σημαντικότερο στη χώρα μετά από αυτά του Πειραιά, της Σύρου και των Πατρών.
Ο αρχικός εκσυγχρονισμός της χώρας την περίοδο 1863-1911 (ενσωμάτωση νέων περιοχών, ανάπτυξη μεταφορικών δικτύων, έργα υποδομών) στηρίχθηκε κυρίαρχα στα έσοδα των τελωνείων ως εγγυοδοτικού μηχανισμού για τη λήψη των αναγκαίων εθνικών δανείων.
Τα έσοδα του τελωνείου Βόλου αποτέλεσαν εγγύηση για τη λήψη κρατικών δανείων το 1884 μαζί με τις τελωνειακές εισπράξεις από το Τσάγεζι (Στόμιο).

Τελωνειακό Μουσείο Βόλου

Η Θεσσαλία, και ειδικότερα ο Βόλος, έχουν το προνόμιο της ίδρυσης και λειτουργίας του μοναδικού τελωνειακού μουσείου στη χώρας μας.
Το Μουσείο ιδρύθηκε το 2007 και περιλαμβάνει ποικίλα εκθέματα και εντυπωσιακά τεκμήρια, όπως πλάστιγγες, όπλα, στολές, σφραγίδες, γραφομηχανές, συσκευές επικοινωνίας, τη σημαία του Τελωνείου Σμύρνης και άλλα ιστορικής αξίας αντικείμενα που αναδεικνύουν τόσο τη διαχρονική εξέλιξη του τελωνειακού θεσμού όσο και τη συμβολή του στην εθνική οικονομία και κοινωνία.

Στο μνημειώδες έργο του Νικολάου Σχινά (1886) για τη νέα οροθετική γραμμή Θεσσαλίας, καταγράφονται όλες οι τελωνειακές διαβάσεις, ελληνικές και οθωμανικές. Οι ελληνικές τελωνειακές διαβάσεις εντοπίζονταν ως ακολούθως:
• Τρία Πλατάνια
• Καραβίδα
• Μπαϊρακτάρη
• Μελούνα
• Μπογάζι
• Γιαννη Καλύβα
• Κούτσουρο
• Ταμπούφλα
• Βρύσις Κουτσούφλανη
• Χάνι Ζυγού
• Καλαρρυτών
• Γεφύρι Πλάκας
• Γεφύρι Αράχθου